Kasteel Eerde stond ruim drie jaar in de steigers, zowel binnen als buiten. Uitgangspunt voor de hele restauratie was: kasteel Eerde moet geen museum worden maar een plek waar allerlei activiteiten plaatsvinden, nu en in de toekomst.

Kasteel Eerde stond ruim drie jaar in de steigers
Foto: Harry Woertink
Zie voor meer foto’s het album “2021 – Landgoed Eerde”

Natuurmonumenten handelt daarbij in de geest van baron van Pallandt en wil het fraaie landgoed en bijzondere kasteel graag delen met anderen. Het kasteel is cultuurhistorisch van belang vanwege onder meer de symmetrische indeling, de parketvloeren en marmeren vloerdelen, het beslag van deuren, de Vlaamse wandkleden en de schilderijen. Allemaal zaken die het verdienden gerestaureerd te worden en behouden te blijven, zo blijkt uit het onderzoeksrapport ‘Cultuurhistorische analyse en waardestelling Parkaanleg Kasteel’. Dit rapport is een van de belangrijkste onderzoeken voor Eerde 2020 en vormt het uitgangspunt voor het herstel van de directe omgeving van het kasteel: de tuinen en het parkbos. Het kasteel weer in oude glorie herstellen was geen eenvoudige klus. Bij een onderzoek bleek dat de conditie van de cultuurhistorisch waardevolle schilderijen veel te wensen overliet. Dit resulteerde in een grondige restauratie van ruim drie jaar waarin zowel de schilderijen als de lijsten werden gerestaureerd. Nu zijn er weer tweeëntwintig originele schilderijen te vinden in Kasteel Eerde.

Facelift interieur
Naast het herstel van de schilderijen kreeg het hele interieur een facelift. Wandbekleding, vensters en plafonds: alles werd gestript en weer opgebouwd. Het vele houtwerk en de parketvloeren zijn zorgvuldig gerestaureerd, en er is gewerkt aan de vaste inrichting zoals tafels, stoelen en vloerkleden. Ook de kleinere details werden onder handen genomen: al het 18e-eeuwse hang- en sluitwerk is weer op orde, er hangen weer prachtige koorden aan de gordijnen, oud servies staat te schitteren in de pronkkast. Een bijzondere aanvulling in het ‘nieuwe’ interieur van Kasteel Eerde is het door de kleindochter van de laatste baron van Pallandt fraai beschilderde kabinet. Wolkenpartijen sieren het plafond en de wanden zijn beschilderd met vogels in een landschap.

Nieuwbouw school
Medio jaren 70 moest de internationale school, wegens ruimtegebrek in het kasteel, noodlokalen bouwen in de voormalige oostelijke moestuin. Op die plek is in 2011 de nieuwbouw gerealiseerd. Het ontwerp is zo gemaakt dat je van bovenaf niets van het gebouw ziet. Het gebouw is als het ware uit de grond gerezen met de grasmat er nog op. De hele symmetrie van de tuinaanleg is op het dak doorgetrokken. In de perken met planten zie je de vroegere moestuin terug.

Twintig monumentale gebouwen
Landgoed Eerde telt twintig monumentale gebouwen. Voor elk gebouw is een passende functie gezocht. Zo is het jachthuis nu beheerkantoor van Natuurmonumenten. Bij de verbouwing zijn de originele kenmerken geïntegreerd in het ontwerp. Het voormalige koetshuis is een mooie vergaderruimte. Een oude boerderij is omgebouwd tot vakantiewoning en een aantal andere boerderijen blijft in bedrijf. Daarnaast hebben verschillende karakteristieke gebouwen nieuwe bewoners gekregen, zoals De Drie Sparren vlak bij het kasteel.

De unieke symmetrie van Eerde
Johan Werner baron van Pallandt liet het landgoed in 1715 aanleggen en hij deed dit volgens een harmonische en zeer strikte maatvoering. Baron van Pallandt was luitenant-generaal, had goede contacten in de Haagse hofkringen en kwam zo in aanraking met de bouwkunst en tuinstijlen uit die tijd. Hij volgde het voorbeeld van Constantijn Huygens, die op zijn landgoed Hofwijck bij Den Haag de Frans-classicistische stijl toepaste. De maatvoering die werd gebruikt weerspiegelt de menselijke perfectie. Het was de Romein Vitruvius, een architect en wetenschapper die als veldheer onder Julius Caesar diende, die als eerste uitging van de menselijke maat voor zijn gebouwen. Leonardo da Vinci tekende eeuwen later de Mens van Vitruvius waarin die menselijke maat perfect is weergegeven.

Een van de belangrijkste stellingen van Vitruvius was dat lengte, breedte, hoogte en diepte van een gebouw of landschap de verhoudingen van het menselijk lichaam moeten weergeven. De mens werd gezien als evenbeeld van God, dus als je de menselijke maat als uitgangspunt neemt, dan benader je de goddelijke perfectie in de architectuur van gebouwen en tuinen. De woonomgeving verhef je daarmee tot kunst en de tuin wordt ‘een afspiegeling van het paradijs’. Kasteel Eerde is gebouwd als jachthuis, waar hooggeplaatste gasten konden bijkomen tijdens hun reis tussen het westen en Coevorden of Groningen. In het kasteel zijn vier appartementen op de bel-etage volgens een strikte maatvoering gerealiseerd en dit is op de eerste verdieping herhaald. Er is sprake van het enfilade-effect: een reeks aansluitende vertrekken, waarbij de deuropeningen precies in elkaars verlengde liggen op een lange doorlopende as, zodat een rechte doorkijk mogelijk wordt.

Harmonische maatvoering
De maatvoering in het kasteel is ook terug te vinden in het park. Stel je eens het volgende voor. Je staat met je rug naar de Regge en kijkt naar de achterkant van het kasteel. Zie een rechte lijn voor je naar het hart van de achterzijde van het kasteel. Trek deze denkbeeldige lijn door en je komt in de grote zaal van het kasteel terecht. De lijn loopt precies door het hart van de openslaande deuren, exact over de naad van de marmeren platen en gaat precies door het midden van de voordeur over het plein naar de oprijlaan. Van daar steekt de lijn de Hammerweg over, gaat over in een zichtas en daarna via een ‘Grand Canal’ richting de heidevelden. Zie hier een kaarsrechte overspanning van een paar kilometer waaraan het lanenstelsel op Eerde is opgehangen. De harmonische maatvoering in het kasteel zie je dus buiten terug. Het is een geheel in onderlinge samenhang, een perfect ensemble.

Per toeval ontdekt
De hoogwaardige tuinkunst is per toeval ontdekt toen er een herstelplan werd gemaakt voor de Van Pallandtlaan met grove dennen. Bij het inmeten kreeg men in het oog dat de ontwerper geen gebruik heeft gemaakt van meters maar van de Rijnlandse roede. Alle lanen, wegen en oppervlakten zijn aangelegd op basis van die oude maatvoering. Die maat werd jarenlang niet herkend en dus waren de bijzondere verbanden niet zichtbaar. De ontdekking was de aanleiding voor verder onderzoek naar de aanleg van Landgoed Eerde en viel samen met de toenemende belangstelling voor cultuurhistorie naast natuurwaarden bij Natuurmonumenten.

Nieuwe inrichting
Voor Landgoed Eerde is een zonering uitgewerkt voor de recreatie. In delen van het gebied zijn de recreatiemogelijkheden wat beperkter. Bezoekers worden bewust op plaatsen ontvangen waar dit geen verstoring voor de natuur oplevert. Daarom zijn twee parkeerplaatsen opgeknapt: één bij Kasteel Eerde en één als toegang voor het Eerder Achterbroek. Hier zijn nieuwe borden geplaatst om bezoekers te begeleiden en informatie te geven over het gebied.

Eerde heeft verder nieuwe banken, bruggen, bewegwijzering en nieuwe witte poorten bij de ingang van vier lanen. Er is gekozen voor poorten met een strak ontwerp die passen bij de rechte lanenstructuur. Om bezoekers meer informatie te bieden is een 3D-maquette gemaakt van het bovenaanzicht van kasteel en parkbos. Zo kunnen bezoekers de strakke symmetrie van lanen en zichtlijnen goed ervaren. Ook voor mensen met een beperking is de maquette toegankelijk en voelbaar. Een audiofragment en een filmpje van de bel-etage completeren het geheel en geven de bezoekers een mooie indruk van het kasteel met het omliggende parkbos.

De familie Van Pallandt en Natuurmonumenten
Johan Werner baron van Pallandt kocht in 1706 de ruïne van het huis Eerde, wat volgens de geschiedenis eerder een roofriddernest was. Hij bouwde in 1715 het kasteel zoals dit nu nog steeds bestaat. Philip Dirk baron van Pallandt kreeg Eerde in 1913 in bezit. Vanaf het begin stond het voor de maatschappelijk bewogen baron vast dat hij zijn landgoed een andere bestemming wilde geven. Hij was een van de oprichters van Scouting Nederland en bestuurslid van Vereniging Natuurmonumenten. In 1924 schonk hij Landgoed Eerde aan Krishnamurti, een spiritueel leraar uit India, waarmee het landgoed hoofdkwartier werd van de internationale Orde van de Ster van het Oosten. Landgoed Eerde was toen een van de belangrijkste spirituele centra ter wereld. Toen deze orde in 1929 werd opgeheven kwamen kasteel en landgoed terug naar de baron. Een jaar later verkocht hij de aangelegde bossen aan de noordzijde van de Hammerweg aan het Rijk (nu boswachterij Ommen en Besthmenerberg). Op de Eerder Esch bouwde hij een huis voor zijn gezin en het kasteel stelde hij in 1933 beschikbaar aan de Nederlandse Quakerbeweging die hier een school vestigde. In de Tweede Wereldoorlog confisqueerden de nazi’s het kasteel. Na de oorlog werd het kasteel weer onderkomen van de school, de huidige Eerde International Boarding School.

Philip Dirk baron van Pallandt was bevriend met Jac P. Thijsse, een van de oprichters van Vereniging Natuurmonumenten. Hun ideeën over het behoud van natuur en landschap lagen op één lijn. In 1949 koopt Natuurmonumenten het Eerder Achterbroek van Van Pallandt. In 1965 komt daar ook het beheer van het parkbos en een deel van de aandelen bij. Na het overlijden van de baron verkopen zijn beide dochters, de laatste baronessen op Eerde, in 1982 de overige aandelen en wordt het gehele landgoed inclusief het kasteel en vele andere gebouwen eigendom van Natuurmonumenten. De Amaliahoeve en de Eerder Esch blijven familiebezit.

Bron: Harry Woertink – 24 juni 2021