Het is moeilijk voor te stellen, die kleine bootjes op de Vecht met als lading grote en zware blokken steen: Bentheimer zandsteen, een geliefd handelswaar.

Langs het fietspad aan de Beerzerweg in Zeesse ter hoogte van de twee hooibergen ligt een grote brok zandsteen afkomstig uit de rotsen van Bentheim.
Foto: Harry Woertink
Zie voor meer foto’s het album “Bentheimer zandsteen”.

De Vecht diende tot eind 1800 als de belangrijkste transportader tussen Zwolle, Nordhorn en Twente. De kleine schepen – zompen – hadden als platbodems weinig diepgang nodig en dus ook niet veel water. Dat was maar goed ook want in droge tijden was de Vecht nauwelijks bevaarbaar.

Bouw- en siersteen
Het zandsteen was afkomstig uit de steengroeven bij Bentheim, vlak over de grens bij Oldenzaal. Hij is hard, poreus en weersbestendig en als bouw- en siersteen uitermate geschikt. Bouwmeesters, steen- en beeldhouwers wisten en weten deze steensoort te waarderen. In talrijke plaatsen in Nederland zijn historische gebouwen gebouwd met het Bentheimer zandsteen. Het Paleis op de Dam in Amsterdam, de Waag in Deventer, de Plechelmuskerk in Oldenzaal, overal werd gebouwd met zandsteen uit de Duitse grensplaats. Zandsteen werd al vroeg gebruikt voor doopvonten, grafstenen, slijpstenen, molenstenen en later voor bouwornamenten zoals trappen en gevelstenen. Ook werd het gebruikt voor fundamenten van boerderijen en randen van waterputten.

De Vecht
Via de Vecht werden de uit de rotsen gehouwen stenen naar Zwolle geëxporteerd om hier te worden overgeladen op grotere schepen via de Zuiderzee naar het westen. Al sinds de 11e en 12e eeuw wordt er in het graafschap Bentheim zandsteen gedolven. De vorst van Bentheim en Steinfurt bezat in de hoogtijdagen van het graafschap maar liefst 9 steengroeven. De grootste lag tussen Bad Bentheim en Schüttorf. Veel Duitse steenhouwers vestigden zich in Nederland, om daar met hun specialisme aan de vraag van de bouwheren te voldoen. Rondtrekkende steenhouwers gaven de grove blokken zandsteen op de bouwplek hun uiteindelijke vorm. Hier en daar lieten zij hun steenhouwersmerken in de bouwwerken achter.

Ommen
In de hervormde kerk aan de Brugstraat in Ommen is ook Bentheimer zandsteen verwerkt. Bij het Streekmuseum bevindt zich een waterput van Bentheimer zandsteen. Bovendien is in de zitbank op het buitenterrein van het museum het alliantie-wapen van Friesendorp-Walraven in zandsteen uitgevoerd. Het gaat om een gevelsteen uit een in 1969 afgebroken pand in de Brugstraat.

Risico’s
Het vervoer van de grote en zware steenblokken over de Vecht was niet zonder risico. Een oud verhaal wil dat in de omgeving van Zeesse een zomp verging. Zwaar beladen met Bentheimer zandsteen verdween het schip roemloos naar de bodem. Langs het fietspad aan de Beerzerweg in Zeesse ter hoogte van de twee hooibergen ligt een grote brok zandsteen afkomstig uit de rotsen van Bentheim dat dit verhaal levendig houdt. De grote brok zandsteen dient nu als een zitbank voor vermoeide fietsers of wandelaars om er even de benen te kunnen strekken. Er kwam een einde aan de grootschalige handel in “Bentheimer Gold” toen uit andere landen natuursteen kon worden aangevoerd. Bovendien werd de bewerking van zandsteen in 1951 uit oogpunt van gezondheid verboden. Sinds 2005 wordt Bentheimer zandsteen in toenemende mate weer in Nederland verwerkt ten behoeve van restauraties daar er beschermingsmiddelen zijn ontwikkeld tegen longschade.

Steengroeve
Tegenwoordig wordt er nog op twee plaatsen in het graafschap Bentheim zandsteen gedolven. In de steengroeve bij de Romberg in Gildehaus haalt het bedrijf Monser de beigekleurige zandsteen met de merknaam “Gildehaus” uit de grond. Aanzienlijk minder vaak wordt er in de steengroeve bij het openluchttheater van Bentheim zandsteen gewonnen. Hier delft men zandsteen van het type “Bentheim” dat een karakteristieke roodachtige kleur bezit. Wat vroeger zwaar en tijdrovend handwerk was wordt tegenwoordig geregeld met technische knowhow en apparatuur. Eerst worden er gaten in de grond geboord die met expansiebeton gevuld worden. Nadat het beton is uitgezet, halen zware graafmachines de losgebroken, tot wel 25 ton zware steenblokken uit de steengroeve voor transport per vrachtwagen naar een werkplaats in Nordhorn voor verdere bewerking.

Bentheim – Gildehaus
Bad Bentheim is de stad van het zandsteen. Overal in de stad is Bentheimer zandsteen te vinden; als natuurlijk rotsgesteente, in muren en bestrating en als bouwsteen voor vele gebouwen. De Burcht Bentheim is het grootste bouwwerk dat uit deze ter plaatse voorkomende zandsteen is opgericht. Hoe kan het ook anders, maar Bentheim heeft ook een Zandsteenmuseum dat zich bevindt aan de voet van de Burcht Bentheim in het Schlosspark. De steile zandsteenrotsen van de Bentheimer bergrug vormen de beeldende achtergrond voor het museumgebouw. Het Zandsteenmuseum is in een historisch Bentheimer ‘Ackerbürgerhaus’ en een nieuwe aanbouw gevestigd. Gildehaus is een deelgemeente van de gemeente Bad Bentheim in de Duitse deelstaat Nedersaksen. Opvallende gebouwen zijn de evangelische kerk en de Nederlandse torenmolen met bakhuisje die zijn gebouwd van Bentheims zandsteen.

Bron: Harry Woertink – 16 augustus 2020