Wachten op de vijand die nooit kwam. Vroeger een aarden schans met vier bastions, een gracht en lunetten, later een bedelaarsgesticht en nu een natuurmonument: De Ommerschans. De schans, onder de gemeente Ommen, kent een rijke geschiedenis.

2018. Figuranten als bewoners van de kolonie De Ommerschans tijdens een evenement van de Vereniging De Ommerschans.

Stervormige gracht

De omgeving op de grens met Balkbrug (gemeente Hardenberg) wordt aangeduid als de Ommerschans. Van de schans zelf is alleen nog een deel van de stervormige gracht zichtbaar. De tegenwoordige Balkerweg loopt door de schans. Uit de tijd van het bedelaarsgesticht stamt het kerkhof. In het gesticht was de medische toestand slecht en het eten schaars. Mede door besmettelijke ziekten stierven er dan ook veel mensen. Op het kerkhof liggen maar liefst 5448 mensen begraven uit de periode van 1821-1889.

Tachtig jarige Oorlog

Om tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) de noordelijke provincies te beschermen tegen aanvallen van Spaanse soldaten werd in 1628 de Ommerschans in gebruik genomen. De schans had echter als verdedigingsbolwerk weinig betekenis: de vijand kwam niet en als ze er wel waren namen de soldaten van schrik de benen. Omstreeks 1714 werd de vesting ontmanteld en aangekocht door de Stad-Ommen, die er een herberg liet bouwen ter hoogte van de nu nog bestaande kerk.

Bedelaarskolonie

De Maatschappij van Weldadigheid – opgericht om het bedelen in de straten een halt toe te roepen – verkreeg in 1818 de inmiddels vervallen schans met omliggende velden, venen en moerassen om er een bedelaarskolonie te beginnen. In het westen waren de armenhuizen overvol en leefde een groot deel van de bevolking van de bedeling en armenzorg. Bedacht werd om de woeste gronden in het oosten van het land te laten ontginnen om zo de mensen die in armoede leefden een bestaan te laten opbouwen. Binnen de gracht deed een twee verdiepingen tellend kloosterachtig gebouw dienst als verblijfplaats voor de 1000 tot 1200 opgepakte bedelaars, landlopers, dronkaards en ander gespuis uit de grote steden. Ze werden onder zwaar toezicht aan het werk gezet. Ze moesten helpen met de ontginning, turfsteken of landarbeid verrichten op de buiten de gracht gelegen twintigtal boerderijen. Binnen de grachten werden in de werkplaatsen allerlei karweitjes verricht.

21 boerderijen

Als in 1889 de kolonie wordt opgeheven zijn er 21 boerderijen gebouwd en is duizend hectare grond in cultuur gebracht. De koloniegronden en boerderijen zijn toen geleidelijk verkocht aan particulieren. Vanaf 1908 werden de gebouwen behorende tot de kolonie afgebroken. Van de twintig zogeheten limiethuisjes is die aan de Boslaan/Dronkenmanslaantje in Balkbrug nog in originele staat. Deze huisjes stonden op de kop van de lanen, bedoeld om vluchtelingen uit de schans direct in de kraag te vatten. Binnen de schans en kort daarbij zijn nog aanwezig de NH-kerk (1845) met pastorie uit 1832. De ijs- en voorraadkelder, de dokterswoning (1865), de onderwijzerswoning(1903), die bij het tot de school omgebouwde hospitaal stond en de boerenhoeve nummer 4 uit 1835.

Opvoedingsgesticht voor jongeren

In 1894 wordt een paar honderd meter noordelijker net buiten de grens van de gemeente Ommen een opvoedingsgesticht gebouwd waar 120 jongens worden opgeleid als smid, kleermaker of timmerman. Als in 1930 het opvoedingsgesticht voor jongeren wordt opgeheven maakt het in 1933 plaats voor het Rijksasiel voor TBS’ers. Sinds 1998 is de nieuwe benaming Forensisch Psychiatrisch Centrum Veldzicht. Sindsdien heeft de Nederlandse Staat de 120 dienstwoningen en diverse andere gebouwen onder Ommen en Balkbrug verkocht.

Europees erfgoedlabel

De Koloniën van Weldadigheid zijn opgericht om armoede te bestrijden via werk in speciaal daarvoor ingerichte landbouwkoloniën. Ruim 1 miljoen Nederlanders en Belgen hebben voorouders die in de Koloniën van Weldadigheid gewoond en gewerkt hebben. De Koloniën van Weldadigheid hebben de levens van veel van onze voorouders ingrijpend veranderd. Maar ook onze kijk op bijvoorbeeld zorg, onderwijs en detentie. De Ommerschans kreeg in 2020 het European Heritage Label (Europees erfgoedlabel). Een toekenning door de Europese Commissie die daarbij heeft aangegeven dat de Ommerschans een belangrijke rol speelt in de geschiedenis en totstandkoming van cultureel Europa. De Ommerschans kent weliswaar niet veel gebouwen meer die bewaard zijn gebleven, maar de Ommerschans heeft wel een bijzonder historisch verhaal.

Plattegrond van de Ommerschans:

Ook Bourtange (Groningen) had een schans. Na reconstructie werd de vesting in 1990 weer in gebruik genomen: niet voor militaire doeleinden, maar als cultuurhistorisch monument:

Binnen de gracht deed een twee verdiepingen tellend kloosterachtig gebouw dienst als verblijfplaats voor de 1000 tot 1200 bedelaars:

Vanuit de limiethuisjes werden de kolonisten in de gaten gehouden:

De Ommerschanskerk:

De pastorie aan de Balkerweg:

Kerkhof Ommerschans:
Tijdens de bedelaarskolonie zijn hier 5484 mensen begraven. Zij liggen begraven achter de witte kruizen, tussen bomen en struiken. De witte kruizen zijn van overleden Veldzichtpatienten

Hoeve No 4 aan de Balkerweg:

Tekst en foto’s: Harry Woertink

Zie ook:
de pagina “Ommerschans” met diverse afbeeldingen
en diverse nieuwsartikelen over de Ommerschans

Andere afleveringen uit de reeks “Ommen historisch belicht”:

• 1 –

Algemene begraafplaats aan de Dr.A.C.van Raaltestraat

• 2 –

Burgemeesters van Ommen vanaf 1811

• 3 –

‘Olde Vechte’, ‘Mulertsdiekie’ en ‘Makkinga’s mölle’

• 4 –

Tot 1975 had Ommen nog een touwslagerij

• 5 –

Ommer zuute plassies, zoete broodjes uit Ommen

• 6 –

Wat heeft Ommen met de wolf

• 7 –

1908-2008 Crescendo 100 jaar

• 8 –

Enkele (Ommer) tradities op een rijtje

• 9 –

“Zonder transport staat alles stil”