De strategische ligging was een belangrijke reden voor de bisschop van Utrecht Otto III om Ommen in 1248 stadsrecht te verlenen.

Samen met Zwolle en Hardenberg vormde Ommen namelijk een versterkte plaats tegen de Drenthen, die in opstand waren geweest. De stad Ommen is omringd geweest met muren, wallen en poorten. Buiten de wallen was om de stad een gracht gegraven, die in verbinding stond met de Vecht. Aangenomen wordt dat het ging om houten vesten en omheiningen. De eerste schermutseling waar de stad Ommen mee te maken kreeg was op 9 mei 1330 als een troepenmacht Ommen binnenvalt. De heren van Rechteren en van Voorst voerden een oorlog tegen Bisschop Jan van Diest, waarbij Ommen het middelpunt van het krijgsrumoer werd. Huizen werden in brand gestoken en allen vesten en muren met de grond gelijkgemaakt. Het ontbrak de Bisschop aan geld om de muren weer te laten opbouwen, want de stad bleef jarenlang ontmanteld. Wel hielden de stadsrechten gestand.

Muren van de stad als beveiliging

De stadspoorten en stadsmuren kwamen toch weer terug. Het wonen tussen de muren van een stad bood aan de inwoners een zekere bescherming tegenover de gevaren van het platteland. Aan die voordelen werden wel bepaalde eisen gesteld waaraan men moest voldoen om een “Borger” van Ommen te kunnen worden. Behalve een vergoeding in natura of geld moest de borger van Ommen diensten verlenen voor de stad, zoals nachtwacht en vuurwacht. Naast bescherming mocht een borger handel drijven binnen de stad, vee op de stadsgronden, de Mars en de stadsweide laten grazen en daarop turf steken.

Tot de stad gaven drie poorten toegang, te weten de Brugge- of Vechtpoort, de Varsenerpoort en de Arriërpoort. Poorten met zware ijzeren beslag en voorzien van twee ronde torens waarin zich schietgaten bevonden. Op de poorten waren hokken getimmerd, waarin de stad duiven hield. Op boete van een pond was het bij de stadswillekeur verboden op deze duiven te schieten.

Bij zonsondergang werden de poorten gesloten. Vooraf luidde men de koperen klok in de kerk. De burgers die zich nog buiten de wallen bevonden werden gewaarschuwd dat het tijd was binnen de poorten te komen. De buitenmensen moesten haast maken om uit de stad te vertrekken daar ze anders voor een gesloten poort zouden komen te staan. Het luiden van de klok gebeurt nu nog steeds om 21.00 uur en vindt dus zijn oorsprong in dit oude gebruik.

Stadsmuren omvergeworpen

In het jaar 1517 teisterde Ommen opnieuw een ontzettende brand. Van de meeste huizen, gebouwd van hout met rieten of strooien dak, bleef maar weinig over. Men bleef niet bij de puinhopen neerzitten, want al spoedig stond een groot aantal huizen weer overeind. In opdracht van de Utrechtse bisschop Philips van Bourgondië werden in 1518 de stadsmuren omvergeworpen en de poorten gesloopt. Hij liet de stenen naar Coevorden brengen, waar ze werden gebruikt voor de herbouw van het kasteel. Het militair belang van Ommen verdween hiermee.

Vestingsteden

Strategisch gelegen steden werden om ze te beschermen tegen vijandelijke aanvallen tussen de 15e en 18e eeuw omgevormd tot vestingsteden. Het versterken gebeurde op vernuftige wijze met muren, stadswallen, bastions en poorten. De muren werden sterk verdedigd met vuurwapens en kanonnen. Ook werden er grachten om de muren heen gelegd. Hierdoor was de stad nog beter beschermd tegen gevaar van buitenaf.

Vestingplan Ommen

In 1719 is het de Raad van State die opdracht geeft een vestingplan voor deze regio te maken. In de jaren erop karteerde en tekende Pieter de la Rive (1694-1771) de omgeving van Coevorden tot Zwolle. Door hem  is toen de totale verdedigingslinie aan de oostgrens van de Republiek en de zuidgrens van de noordelijke gewesten (langs de Overijsselse Vecht) heel precies in kaart gebracht. Als landmeter, cartograaf en vestingbouwer bracht De la Rive tussen 1717 en 1740 een groot aantal militair-strategische gebieden in het oosten van Groningen en Drenthe en het grensgebied Overijssel-Drenthe in kaart, waaronder Bourtange, Hasselt, Zwolle, Kampen en dus ook Ommen. De Raad van State gaf hem in 1736 een gratificatie als erkenning voor het uitmuntende karteringswerk.

Om van een stad een ware vesting te maken was een dure aangelegenheid. Ommen die eerder dankzij het stadsrecht in 1248 “ommuurd” was geweest viel buiten de prijzen. Het is bij het maken van een kaart gebleven, maar de kaart met de naam “Vestingplan Ommen 1717-1730” van Pieter la Rive bleef bewaard.

Bastion Geo-Metrie

In het Engelandse Bos bij Ane, waar de Provincialeweg N34 in een bocht bijna de rivier de Vecht raakt, is in het kader van de herinrichting van de N34 tot 100km-weg in 2013 een kunstwerk geplaatst: een hedendaags bastion met de naam “Geo-Metrie”. Beeldend kunstenaar Paul de Kort heeft de geschiedenis van deze locatie onderzocht en ontdekte dat precies op deze plek door Pieter de la Rive een bolwerk was ingetekend als onderdeel van de beoogde verdedigingslinie tussen Coevorden en Zwolle. Toen De Kort die historische kaart over de topografie van nu schoof, bleek dat er destijds precies op het huidige raakpunt bij de Vecht een bolwerk was gepland. Een uitspringende punt in de verdedigingslinie, ook wel bastion genoemd, en meestal voorzien van geschut. Zo werd het bosje opgetild tot een tijdloos bastion, met een vreedzame functie als uitzichtpunt en spiegel van het verleden. Drie trappen brengen je naar de punt, waar drie plateaus de landkaart van 1720, 1908 en 2013 tonen. Maar er zijn meer lagen in de geschiedenis: de kaarsrechte Jodenweg die naar Geo-Metrie leidt heet zo, omdat deze in de Tweede Wereldoorlog werd aangelegd door Joodse dwangarbeiders uit het nabijgelegen kamp Collendoorn. Geo-Metrie is dus ook een herinneringsmonument.

Het Pieterpad daar is er zelfs een stukje voor verlegd: het voert je nu naar het kunstwerk én langs een oude meander van de Overijsselse Vecht. Geo-Metrie maakt ook deel uit van de internationale kunstroute Kunstwegen.

Tekst: Harry Woertink