Komt de Ommerschans straks ook voor op het werelderfgoed lijstje met daarop onder ander het slagveld van Waterloo, de Amsterdamse grachtengordel of de Waddenzee. Of met Venetië, de Chinese Muur of Akropolis in Athene?

Links: Situatietekening van de omgeving van de Ommerschans
Rechts: Op weg naar werelderfgoed 2018

Afb’n: Harry Woertink

De kolonie de Ommerschans is samen met Frederiksoord en de koloniën in het Belgische Wortel – dat ooit tot de Nederland behoorde – in de race om werelderfgoed te worden. Wel gezamenlijk, want mocht een van de vroegere Kolonies van Weldadigheid uitstappen dan komt er geen keurmerk van UNESCO. Achter de schermen wordt hard gewerkt aan het nominatieproces. Het streven is om in 2018 de nominatie binnen te halen, want dan is het exact 200 jaar geleden dat de Maatschappij van Weldadigheid werd opgericht. In 2012 hebben alle deelnemende partijen een intentieovereenkomst getekend waarbij de ambitie is uitgesproken om de Koloniën van Weldadigheid voor te dragen als UNESCO werelderfgoed. Daarbij gaat het om de koloniën Frederiksoord, Ommerschans en Veenhuizen samen met de Belgische Wortel en Merksplas. De gemeenteraden van Ommen en Hardenberg zijn het die besluiten of de Ommerschans wordt voorgedragen voor de nominatie. Binnenkort wordt met de bewoners en andere belanghebbenden gesproken over draagvlak en de meerwaarde van het project. Daarbij wordt gekeken hoe het gebied van de Ommerschans begrensd kan worden. Voor de Ommerschans gaat het met name om het kolonielandschap. Van de gebouwen uit de kolonieperiode is weinig over, terwijl de landerijen en de nog aanwezige hoeves particulier bezit zijn geworden. De omgeving van de schans is eigendom van Staatsbosbeheer.

Uniek in de wereld
De Koloniën van Weldadigheid zetelen niet alleen in het geheugen. Ze hebben hun sporen op verschillende terreinen achter gelaten in het landschap met bijvoorbeeld kaarsrechte wegenpatronen die het toezicht op de boerderijen beter mogelijk maakten, de routes tussen de boerderijen onderling en de inrichtingen. Opvallend zijn de hoeves met de woongedeelten richting de schans en een weg midden daarop. De Koloniën van Weldadigheid zijn uniek op de wereld. Nergens is zo’n grootschalig plan gerealiseerd om met landbouw de armoede aan te pakken en het leven van de mensen te verbeteren. Met vallen en opstaan heeft het een belangrijke geleverd aan de huidige sociale voorzieningen. De Koloniën van Weldadigheid mag gezien worden als een tastbaar monument van een belangrijk onderdeel van onze geschiedenis.

Ommerschans
De Ommerschans, op de grens van de gemeenten Ommen en Hardenberg is oorspronkelijk gebouwd als militaristisch bolwerk: een aarden schans met vier bastions, een gracht en lunetten. Om tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) de noordelijke provincies te beschermen tegen aanvallen van Spaanse soldaten werd in 1628 de Ommerschans in gebruik genomen. De Ommerschans had echter als verdedigingsbolwerk weinig betekenis: de vijand kwam niet en als ze er wel waren namen de soldaten van schrik de benen. Omstreeks 1714 werd de vesting ontmanteld en aangekocht door de Stad-Ommen, die er een herberg liet bouwen ter hoogte van de nu nog bestaande kerk.

Bedelaarskolonie
Na de Franse overheersing (1795-1813) waren in het westen van Nederland de armenhuizen overvol en leefde een groot deel van de bevolking van de bedeling en armenzorg. Bedacht werd om de woeste gronden in het oosten van het land te laten ontginnen om zo de mensen die in armoede leefden een bestaan te laten opbouwen. De Maatschappij van Weldadigheid werd in 1818 opgericht onder leiding van de oud-officier Johannes van den Bosch. Deze verkreeg de inmiddels vervallen schans met omliggende velden, venen en moerassen om er een bedelaarskolonie te beginnen. Als in 1889 de kolonie wordt opgeheven zijn er 21 boerderijen gebouwd en is duizend hectare grond in cultuur gebracht. De koloniegronden en boerderijen zijn toen geleidelijk verkocht aan particulieren. Vanaf 1908 werden de gebouwen behorende tot de kolonie afgebroken. Van de twintig zogeheten limiethuisjes of veldwachtershuisjes is die aan de Boslaan/Dronkemanslaantje in Balkbrug nog in originele staat. Deze huisjes stonden op de kop van de lanen, bedoeld om vluchtelingen uit de schans direct in de kraag te vatten. Binnen de schans en kort daarbij zijn nog aanwezig de NH-kerk (1845) met pastorie uit 1832. De ijs- en voorraadkelder, de dokterswoning (1865), de onderwijzerswoning (1903), die bij het tot de school omgebouwde hospitaal stond. Verder zijn nog enkele boerenhoeves herkenbaar uit de kolonieperiode waaronder hoeves 4 en 8.

Opvoedingsgesticht voor jongeren
In 1894 wordt een paar honderd meter noordelijker net buiten de grens van de gemeente Ommen een opvoedingsgesticht gebouwd waar 120 jongens worden opgeleid als smid, kleermaker of timmerman. Als in 1930 het opvoedingsgesticht voor jongeren wordt opgeheven maakt het in 1933 plaats voor het Rijksasiel voor TBS’ers. Sinds 1998 is de nieuwe benaming Forensisch Psychiatrisch Centrum Veldzicht. Sindsdien heeft de Nederlandse Staat de 120 dienstwoningen en diverse andere gebouwen onder Ommen en Balkbrug verkocht. Uit de tijd van het bedelaarsgesticht stamt het kerkhof. In het gesticht was de medische toestand slecht en het eten schaars. Mede door besmettelijke ziekten stierven er dan ook veel mensen. Op het kerkhof liggen maar liefst 5448 mensen begraven uit de periode van 1821-1889. Van de schans zelf is alleen nog een deel van de stervormige gracht zichtbaar. De tegenwoordige Balkerweg loopt door de schans.

De Koloniën
In 1818 wordt de eerste kolonie gebouwd: Frederiksoord in de provincie Drenthe. De kolonie telt 52 boerenhoeves met een stuk grond van 2,5 hectare, dat nog helemaal ontgonnen moet worden. De gezinnen krijgen een eigen woning met meubels, lakens en een huisinventaris, maar het eten gebeurt gemeenschappelijk, via voedsel uit de gaarkeuken. Alle middelen die ze krijgen zijn een lening die ze in de vorm van arbeid terugbetalen. Deze proefkolonie beslaat ook Wilhelminaoord, Boschoord en het Overijsselse Willemsoord. In Frederiksoord werd het kantoor van de Maatschappij van Weldadigheid gevestigd in het Huis Westerbeek, dat op de dag van vandaag dienst doet als hoofdkwartier van de Maatschappij van Weldadigheid.

Onvrije kolonie
De kolonie Ommerschans is gebouwd in 1819. Het is de eerste onvrije kolonie waar vooral bedelaars terecht komen. De vestiging wijkt dan ook af van de vrije kolonie. De duizenden onwillige kolonisten en bedelaars werden er ondergebracht. Er verrezen linten met grote boerderijen, waarin voorbeeldige kolonisten uit Frederiksoord als vrijboer werden aangesteld. Dagelijks liepen de paupers, met hun bewakers naar de boerderijen of werkplaatsen waarin ze te werk werden gesteld. Binnen de gracht deed een twee verdiepingen tellend kloosterachtig gebouw dienst als verblijfplaats voor de 1000 tot 1200 opgepakte bedelaars, landlopers, dronkaards en ander gespuis uit de grote steden. Ze werden onder zwaar toezicht aan het werk gezet. Ze moesten helpen met de ontginning, turf steken of landarbeid verrichten op de buiten de gracht gelegen twintigtal boerderijen. Binnen de grachten werden in de werkplaatsen allerlei karweitjes verricht.

Veenhuizen
In Veenhuizen wordt in 1823 de tweede onvrije kolonie in Nederland gebouwd. Er komen vooral bedelaars, landlopers en wezen terecht. De inrichting wordt gebouwd op ontgonnen veenland en dus helemaal vanuit het niets opgezet. De kolonie is inmiddels een strafinrichting. Veenhuizen is een open gevangenisdorp met drie gevangenissen. Er is een gevangenismuseum.

Wortel en Merksplas
Wortel is de eerste kolonie in de zuidelijke Nederlanden in de provincie Antwerpen en is een vrije kolonie, gebouwd in 1822. De Belgische koloniën wijken op enkele punten af van de Nederlandse. Er is bijvoorbeeld geen bel die het dagritme bepaalt, er is geen godsdienstvrijheid en ook de manier van landbouw sluit meer aan op de plaatselijke gebruiken. Merksplas is een onvrije kolonie die niet ver van de kolonie van Wortel is gesticht. De inrichting was in 1825 klaar met als voordeel dat ze gebouwd is met de inzichten en ervaringen die bij de eerdere koloniën zijn opgedaan. Een deel van de oorspronkelijke gebouwen doet nu dienst als strafinrichting en opvang van illegalen. Een ander deel is als monument te bezichtigen.

Zie voor meer over de historie van de Ommerschans: HKO reeks: Ommen historisch belicht (10) De Ommerschans

V.l.n.r.:
1) Hoeve nummer 8 aan de Eerste Schansweg
2) Hoeve nummer 4 aan de Balkerweg
3) Hoeve Ommerschans tegenover recht getrokken paden

V.l.n.r.:
4) Hoeve Ommerschans
5) Delen van de stervormige gracht rondom de Ommerschans zijn nog zichtbaar
6) Een limietwoning waar de veldwachter toezicht hield.

V.l.n.r.:
7) De begraafplaats van de Ommerschans
8) De pastorie.
Bron: (tekst en foto’s): Harry Woertink – 25 september 2014

De Verlichting: de tijd van het nieuwe denken
Eeuwenlang werd God voor alles verantwoordelijk gehouden. Ziekte, dood en armoede lagen in Gods handen. Maar aan het eind van de zeventiende eeuw ontstond er een nieuwe manier van denken. De wetenschap had onder leiding van mensen als Newton, Linnaeus en Boerhaave zulke grote ontdekkingen gedaan, dat de mens een steeds grotere rol kreeg in de beïnvloeding van de kwaliteit van het leven. Dankzij de wetenschap werden ziektes beter te genezen. Nieuwe uitvindingen maakten het bestaan aangenamer. En de mens paste zich niet langer meer aan aan zijn omgeving, maar zette zijn omgeving naar zijn hand. God had de mensen de vaardigheden gegeven om hun lot tot zelf te verbeteren. Die talenten moest je benutten, was de nieuwe opvatting. En daarmee werd het leven maakbaar. Deze periode en denkstroming is later de Verlichting gaan heten. Het plan van de Maatschappij van Weldadigheid paste helemaal in deze nieuwe manier van denken. Zonder de Verlichting had het initiatief nooit kunnen bestaan. De koloniën wekten op hun beurt weer de interesse van de grote Europese denkers uit die tijd. Het project werd met grote belangstelling uit het buitenland gevolgd. Wie de koloniën ziet heeft een perfect beeld van het leven, het denken en het verbeteren van de maatschap van toen.