In de gemeente Ommen zijn verschillende monumenten of andere tekens die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog:
In Lemele op de begraafplaats aan het Zandeinde is het oorlogsmonument Vrede en Vrijheid te vinden. Het monument symboliseert twee werelden. De buitenste ijzeren aardbol beeldt de door oorlog verscheurde wereld uit. Door de wonden van de oorlog heen groeit een tak die plaats biedt aan de vredesduif. Komend vanuit de wereld van vrede en vrijheid een takje meegenomen als bewijs dat de wereld bestaat, werkelijk leeft.
Klik op deze link voor meer foto’s van oorlogsmonumenten:
1. Monument gemeentehuis
Aan de muur van het gemeentehuis bevindt zich een gebeeldhouwd herdenkingsmonument, ter herinnering aan de strijd voor de vrijheid tegen de onderdrukking in de oorlogsjaren 1940-1945. De maker van het monument is Titus Leeser.
2. Koperen maquette gemeentehuis
Een koperen maquette op de muur van het gemeentehuis herinnert aan de bevrijding door de Canadezen in april 1945 en is aangeboden door Comité Welcome Veterans op 5 mei 2001.
3. Stolpersteine
Als herinnering aan de Joodse gemeenschap zijn in Ommen op een achttal locaties in Ommen 27 zogeheten Stolpersteine gelegd. Het zijn geen steentjes waar je over struikelt: ze liggen niet hoger dan de omliggende stenen. Het zijn wel stenen om bij stil te staan. Op de steen een messing plaatje met daarop vermeld de namen, geboorteplaats en -datum en de plaats en datum van overlijden van de Ommer Joden. In heel Europa zijn dit soort stenen geplaatst door Gunter Demnig. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Het gaat om de volgende acht locaties: Gasthuisstraat 19, Markt 4, Brugstraat 18, Brugstraat 19, Kerkplein 6, Kerkplein 7, Dr. A.C. van Raaltestraat 1 en Dr. A.C. van Raaltestraat 5.
4. Gedenkteken Joods Ommen
Op de Varsenerpoort staat een bijzonder monument als blijvende herinnering aan de Joodse inwoners van Ommen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd en vermoord. Het gedenkmonument staat tegenover de plek waar ooit de synagoge van Joods Ommen heeft gestaan
Het kunstwerk met de naam de ‘Stele van Joods Ommen’ bestaat uit een metalen zuil met een uitsparing in de vorm van een Davidsster. Deze opening richt zich op de plek waar ooit de synagoge stond en symboliseert de doorgang naar het verleden. De stele is voorzien van een tekst uit het Bijbelboek Ruth: “En niet zal worden uitgewist de naam van de dode in de poort van zijn woonplaats, Getuigen zijn jullie, vandaag’” De letters zijn niet gegraveerd, maar uitgespaard, zodat ze zichtbaar worden door het licht dat erdoorheen valt. Dit benadrukt de leegte die is achtergebleven na de vernietiging van de Joodse gemeenschap. Ontwerper van het monument is beeldend kunstenaar Eric Schutte. Naast herinnering heeft het gedenkteken ook een educatieve functie. Op de zijkanten van de zuil wordt informatie gegeven over de geschiedenis van de Joden in Ommen. Ook het gedicht ‘Evalien de Levie’ van stadsdichter Jannes Kuik heeft een plek op het monument gekregen. De blauwe kleur van de voet van het monument verwijst naar de blauwe deuren van de voormalige synagoge, waardoor het op een natuurlijke manier in de omgeving past. In 1724 had de eerste Joodse inwoner zich in Ommen gevestigd. Vanaf die tijd hebber er Joden in Ommen gewoond, geleefd en de samenleving verrijkt. Het was een kleine maar levendige gemeenschap. Ze hadden hun eigen rituelen en gebruiken, maar namen ook actief deel aan de Ommer samenleving. Ze werkten in de traditionele Joodse beroepen als slager, handelaar in kleiding en textiel, voddenboer of vilder. Met zelfspot noemen ze zich ‘hak-, pak- en zakjoden’. In 1856 werd aan de Varsenerpoort de synagoge in gebruik genomen. Het was het hart van het Joodse leven. Joden kwamen hiernaartoe om te bidden, te leren en te vieren. De Tweede Wereldoorlog bracht een abrupt einde aan het Joodse leven in Ommen. 27 Joodse Ommenaren werden gedeporteerd en keerden nooit terug. Slechts één gezin overleefde de oorlog. De synagoge werd in 1951 afgebroken en zo verdween een belangrijk stuk Joods erfgoed uit het straatbeeld van Ommen. Het gedenkteken is een initiatief van de Stichting Herdenking Joods Ommen in het kader van de herdenking en viering 80 jaar Vrijheid.
5. Elf april plein
De Bevrijdingsdag van Ommen wordt levendig gehouden met een ‘Elf april plein’ in het centrum van de stad.
6. Gedenkplaat Elf april plein
Op het Elf april plein een gedenkplaat voor de medeburgers Herman van Aalderen en Johannes Makkinga, die beiden hun leven verloren bij de voorafgaande beschieting van de stad. Beiden 35 jaar.
7. Koperen plaat Tinnenfigurenmuseum
Op de hoek links van de ingang van het Tinnenfigurenmuseum een koperen plaat aan de muur op de plek waar op 11 april 1945 de Canadese Black Watch over de oude Vechtbrug kwam om Ommen te bevrijden. Om de Duitsers verder te verjagen worden op 10 april 1945 tussen Lemele en Archem de geweerlopen van het Canadese leger op Ommen gericht. De volgende dag trekt het Canadese leger op. Door de geringe schade aan de Vechtbrug kost het de Canadese patrouille weinig moeite om Ommen binnen te komen. Het verzet is niet meer dan twee Duitse soldaten op de fiets. De rest van het Duitse leger is dan al op de vlucht geslagen. Vervolgens trekt de hoofdmacht van het Canadese leger de “Black Watch” richting Ommen. Een bulldozer en tanks trokken mee op. De eerste om opgeblazen bomen op de Stationsweg op te ruimen en de tanks om zonodig vuursteun te geven. Het is nog vroeg in de morgen als op woensdag 11 april 1945 als eerste de stad Ommen veilig en vrij van de vijand wordt verklaard. De andere compagnieën trekken ook meteen de brug over en slaan links af om de linkerflank van de opmars naar het noorden te dekken en nemen positie in de buurtschap Varsen. Na vijf jaar onderdrukking wordt door de Ommenaren voor het eerst weer de Nederlandse driekleur voor de dag gehaald en wapperen die onder andere op het gemeentehuis en bij andere gebouwen: Ommen is bevrijd!
8. Herinneringsplaat Stationsweg
Een koperen herinneringsplaat aan de muur van de telefoonwinkel aan de Stationsweg 24. Terwijl de bevrijding voor Ommen in zicht is sneuvelen twee Canadese soldaten. Op 6 april 1945 worden luitenant George Thomas Wilson en trooper Gerald Wilfred Soanes door een vijandelijke Panzerfaust dodelijk getroffen terwijl ze met hun Staghound – een gepantserde verkenningswagen – op de Stationsweg in Ommen polshoogte komen nemen. Hotel Paping brandde toen bijna tot de grond toe af.
9. Manitoba rotonde
De Manitoba rotonde, ter hoogte van de Besthmenermolen. De bevrijding van Ommen door de Canadezen kwam uit zuidelijke richting. Op 6 april 1945 passeren al soldaten van het Canadese leger, de XII Manitoba Draagoons de grens van de gemeente bij Den Ham. Dit Canadese Cavalerie Verkennings Regiment, was in velen delen van het vasteland van Europa, ook in deze regio, zeer actief. De brug over de Regge in de buurtschap Nieuwebrug is opgeblazen en Ommen wordt bereikt via de brug over de Regge in Archem, die door de Duitsers vergeten is.
10. Kamp Erika
Het monument op de Besthmenerberg herinnert aan gevangenenkamp Erika. Het geeft weer hoe vroeger het kamp met de houten barakken er uit heeft gezien. Het gevangenenkamp Erika was van 1941 – 1945 een plek van ontberingen, pijn, vernedering en heel veel leed. Het kamp bestond al vóór de Tweede Wereldoorlog, maar dan als Sterkamp van de theosofische beweging Orde van de Ster van het Oosten met Krishnamurti. In 1940 viel het kamp in Duitse handen en deed het eerst dienst als gevangenenkamp. Erika werd in 1942 in gebruik genomen als justitieel strafkamp om de overvolle gevangenissen te ontlasten. De gevangenen waren veelal zwarthandelaren en illegale slachters. De bewakers waren voornamelijk Amsterdamse werklozen, aangevuld met SS’ers die in Ommen een opleiding kregen tot kampbewaker. Mede door de afgelegen ligging van het kamp konden de bewakers ongehinderd hun gang gaan. Dwangarbeid, ziektes, ondervoeding, mishandeling en moord kostten veel levens. In 1943 werd Erika een opvoedingskamp – een Arbeitserziehungslager – voor landlopers en bedelaars, maar ook voor mensen die zich hadden onttrokken aan de arbeidsplicht in Duitsland. De bewakers traden nu iets minder hard op, hoewel er nog steeds werd geslagen en geschopt. In het najaar van 1944 werd Erika weer een strafkamp, deze keer bewaakt door de Ordnungspolizei, de SS en de Sicherheitsdienst. Na de oorlog deed het dienst als bewaringskamp voor gearresteerde Nederlanders. Op 31 december 1946 werd het kamp gesloten.
11. Grafmonument Frits Herbert Iordens
Steile Oever, gedenksteen met Franse tekst voor Frits Herbert Iordens. In de Tweede Wereldoorlog toen kasteel Eerde bewoond werd door de bezetter en in de omgeving de Joodse kinderen – die anders de school bevolkten – ondergebracht waren in de omliggende boerderijen, dreigde er gevaar met name door de bezetter verachte deel van de bevolking. Frits Herbert Iordens, een bankierszoon uit Arnhem, geboren op 21 juni 1919, kampeerde tijdens zijn jeugd veel op het landgoed Eerde en was bekend met de familie van Pallandt. Hij was rechtenstudent te Utrecht en hielp in 1942 bij het onderduiken van Joodse kinderen, toen hij op Eerde verbleef. Vanaf midden 1943 tot aan zijn dood redde en begeleidde hij de terugkeer van geallieerde vliegers. In Hasselt (België) werd hij op 2 maart 1944 op de vlucht door de Duitsers doodgeschoten. Hij was korte tijd voor dit fatale moment getrouwd met Anne Maclaine-Pont, een dochter van een kennis van Baron van Pallandt. Ook zij hielp vanaf 1942 met het onderduiken van joodse kinderen. Na de oorlog werd Iordens op verzoek van zijn vrouw en met toestemming van de betreffende autoriteiten, herbegraven onder Eerde, waar hij altijd zo graag verbleef. Op de plaat aan de keisteen, die op het graf staat, naast de personalia, de laatste twee regels van het sonnet: “Le dormeur du val” (de slaper in het dal). Deze twee regels luidde: “Il dort dans le soleil, la main sur sa poitrine, tranquille; il a deux trous rouges au côté droit”. Vrij vertaald: “Hij slaapt rustig in de zon, de hand op de borst; hij heeft rode gaten aan de rechterzijde”. Deze regels zijn van de Franse dichter Jean Nicolas Arthur Rimbaud (1854-1891).
12. Gedenkmonument kamp Eerde
Aan de Meertjesweg in Eerde staat sinds 2015 op het voormalig kamp Eerde een gedenkmonument. Het monument bestaat uit de voet van een oude vlaggenmast die jarenlang midden in het kamp heeft gestaan. De vlaggenmast stond symbool voor de gedisciplineerde wereld op het kamp. Nu is het een blijvende herinnering aan woelige jaren. De tekst van de staander geeft veel weer: “De herinnering is het enige paradijs waaruit we niet verdreven kunnen worden”. In de bossen van Eerde bevond zich een NAD. -kamp (Nederlandse arbeidsdienst). “Ick dien eigen land en volk”. Met dit devies werden jonge mannen in de bezettingsjaren 1940-1945 verplicht een half jaar deel uit te maken van de Nederlandse Arbeidsdienst NAD. Aanvankelijk bestond de NAD uit vrijwilligers, maar op 1 april 1942 werd hij verplicht gesteld voor alle mannen van 18 tot 23 jaar. Veel jongeren kozen voor de Arbeidsdienst, niet alleen om daarmee de kans op uitzending naar Duitsland te ontlopen, maar vooral ook om een gevulde maag te hebben. Ook aan de Vilsterseweg was in de oorlogsjaren een dergelijk kamp (Kamp Laarbrug). Het monument is een initiatief van de nazaten van de oud Molukse bewoners. Van 1951 tot 1961 verbleven de KNIL-militairen op kamp Eerde. Het monument is te bereiken vanaf de Meertjesweg en voert met een trappetje over een heuvel. In 2012 werd op het voormalig kamp Laarbrug aan de Vilsterseweg ook door de Zuidoost Molukse bevolkingsgroep een gedenkmonument onthuld als dankbaarheid voor de eigen ouders die alles in het werk stelden om te overleven. En ook voor de goede contacten met Ommen.
13. Monument leerlingen Quakerschool Eerde
Kasteeltuin Eerde. Monument voor de 14 leerlingen van de Quakerschool Eerde. Zij zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) omgekomen. Ze dachten een veilig onderkomen te vinden in kasteel Eerde aan de Hammerweg in de gemeente Ommen. Hun dromen werden echter wreed verstoord door de Duitse inval. Hun leven eindigde in de concentratiekampen. De internationale Quakerschool Eerde werd in de jaren dertig van de vorige eeuw opgericht. Al spoedig werd de school een opvangplek voor Duits-Joodse vluchtelingenkinderen: zij woonden op de school en volgden daar de lessen. De Quakers wilden kinderen die voor het fascisme uit hun eigen land moesten vluchten onderwijs en een veilig onderdak geven in Nederland. Het pakte heel anders uit.
14. Afwerpterrein Stegeren 1944-45
Afwerpterrein Stegeren 1944-45. In dankbare herinnering aan de verzetsgroep Salland gedragen door de steun en zwijgzaamheid van de bevolking. Dichtbij kronkelt de Vecht door een naar het schijnt verlaten landschap. Verkeer hoort men er nauwelijks, natuur en landschap in vrijwel volmaakte harmonie. Eind 1944 was dat ook zo. Een plaats van rust waar de mensen in alle rust hun gang gingen. Nauwelijks gestoord door gebeurtenissen die de wereld schokte, maar dat was maar schijn. Op sommige avonden wanneer radio Oranje de mededeling had laten horen, gonsde deze plek van activiteit. Men zag niemand, men hoorde niemand, maar de mensen van de verzetsgroep wachten af. Seinposten werden bezet, klaar om lichtseinen door te geven zodra ze geronk van de vliegtuigmotoren hoorden. Om het terrein heen hielden de mannen de wacht om te voorkomen dat de Duitsers de droppingszone Evert in de gaten zouden krijgen. Evert ook de schuilnaam van de commandant van het verzet in Salland, die het eind van de oorlog zelf niet meer mee zou mogen maken. Vanaf 1944 kwamen hier de parachutes naar beneden met de containers waar in de wapens en materialen zaten noodzakelijk voor verzet van de streek. Op de paden door de bossen stonden de paarden en wagens klaar om de lading verder te vervoeren naar plaatsen in Twente en Salland, waar het nodig was. Soms moest er zwaar gewerkt worden. De zware containers moesten uit de grond gegraven worden. Uiteraard mochten geen sporen achter gelaten worden. Zo ging de vracht verborgen onder een andere lading of in melkbussen het land af om elders weer verborgen te worden. Op de meest onwaarschijnlijke plaatsen in de boerderijen, schuren in kerken, soms onder de preekstoel. Jaap Beekman had het contact met Londen. Hij organiseerde de droppings vanuit Beerzerveld. Hier is de natuur ook getuige geweest van een trieste gebeurtenis, toen een verzetsman die verdacht werd van contacten met de SD terecht of niet terecht werd geliquideerd.
15. Herdenkingspaneel kamp Arriën
In Arriën aan de Brinkweg staat op de plek van het voormalige Joodse werkkamp Arriën een herdenkingspaneel. Kamp Arriën bestond uit een aantal woonbarakken en enkele bijgebouwen. In dit werkkamp woonden 96 Joodse mannen. Ze werden gedwongen tot ontginningswerkzaamheden in het Arriërveld. Het laatste stukje van de Grensweg tot het Ommerkanaal hebben ze aangelegd en wordt daarom door sommigen nog aangeduid als ‘jeud’nweggie’. In de vroege ochtend van 3 oktober 1942 marcheerden de Joodse mannen naar het station in Ommen. Daar stapten deze op de trein naar Kamp Westerbork. Kort daarna werden ze gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Het werkkamp bleef leeg achter en werd daarna gebruikt voor evacuees, ‘foute Nederlanders’ en vanwege de woningnood na de oorlog voor Ommer gezinnen. In 1969 zijn de laatste gebouwen van kamp Arriën afgebroken. Werkkamp Arriën in de gelijknamige buurtschap Arriën werd gebouwd in de dertiger jaren van de vorige eeuw en bood werkverschaffing aan werklozen. Naast dit kamp waren er meer dan veertig werkverruimingskampen in Noord- en Oost-Nederland.
16. Oorlogsgraven Engelse vliegers
Algemene Begraafplaats Hardenbergerweg. Oorlogsgraven van vier gesneuvelde Engelse vliegers. Na een bombardement op de Duitse stad Emden worden ze op de terugweg aangevallen door Duitse nachtjagers. Hun vliegtuig stort neer op 20 juni 1942 boven Arriërveld bij de boerderij van M. Kroese. Van de acht mensen die in het vliegtuig zaten komen Arthur Buckley, Douglas A. Melville, Peter Nixey en Wilfred E. Pearson om het leven. Bij de graven een grafteken met de woorden: ‘There is a corner of a foreign field, that is forever England’ [fragment van het gedicht The Soldier van Rupert Brooke] [Vertaling: Er is een hoek van een veld in den vreemde, dat voor altijd Engeland is.]
17. Joodse begraafplaats
Joodse begraafplaats. Als herinnering aan de Joodse samenleving in Ommen een gedenksteen met hun namen en een Davidster op de Joodse begraafplaats aan Den Lagen Oordt/hoek Dr. A.C. van Raaltestraat. De Tweede Wereldoorlog betekende het einde van de Joodse samenleving in Ommen. Er zijn geen tastbare herinneringen meer. Alleen een gedenksteen met hun namen en een Davidster op de Joodse begraafplaats om hen, die in 1942 en 1943 werden weggevoerd blijvend te eren. Vaak laten bezoekers van een Joods graf een steentje achter, ten teken dat men er is geweest en de doden heeft herdacht. In Bijbelse tijden werden geen grafstenen gebruikt; graven werden gemarkeerd met hopen stenen, dus door deze te plaatsen (of te vervangen), verzekerde men het voortbestaan van de begraafplaats.
18. Jan Houtmanstraat
Jan Houtmanstraat, vernoemd naar verzetsstrijder Jan Houtman. Tot de KP (Knok Ploeg) van Ommen behoorde Jan Houtman. Hij hield zich onder andere bezig met het uitgeven van een ondergronds krantje. Als dit wordt ontdekt houdt Houtman zich vooral bezig met de hulp aan vliegeniers. Op 17 november 1944 werd de 27-jarige Houtman met een machinegeweer doodgeschoten door de SS’er Herbertus Bikker. Na de oorlog krijgt Jan Houtman postuum een dankbetuiging van generaal Eisenhower van Amerika, van luchtmaarschalk Tedder van Engeland en van de Franse president De Gaulle voor hulp aan geallieerde vliegers.
19. Beerzerveld
In Beerzerveld/Mariënberg worden de doden herdacht bij het NS-monument en het monument 1940-1945 aan de Nieuweweg. Het oorlogsmonument aan de Nieuweweg is een beeld van een treurende moeder met kind. “Een dochter zonder vader, een vrouw zonder haar man. De oorlog scheurde het gezin uit elkaar. De mannen te werk gesteld, de vrouwen bleven achter. Sterke vrouwen met verdriet”, aldus de tekst op de sokkel. Onder het beeld de namen: P.H. Wolfert, W. Oordt, M. Grendelman, K. Huibers, H. de Lange, G.W. Nijboer, G. Oosterveen en H.J. Schippers. Acht namen van mensen uit Beerze, Beerzerveld, en Mariënberg.
20. Lemele
In Lemele op de begraafplaats aan het Zandeinde is het oorlogsmonument Vrede en Vrijheid te vinden. De tekst luidt: “Het monument symboliseert twee werelden. De buitenste ijzeren aardbol beeldt de door oorlog verscheurde wereld uit. Door de wonden van de oorlog heen groeit een tak die plaats biedt aan de vredesduif. Komend vanuit de wereld van vrede en vrijheid een takje meegenomen als bewijs dat de wereld bestaat, werkelijk leeft. Het is aan ons om hen te gedenken die in de strijd om de vrede hun leven verloren. Het is aan ons om met elkaar te werken aan een wereld van vrede en vrijheid voor iedereen. Laat de hoop op die wereld niet verloren gaan. Lemele 4 mei 2010”.
Vliegtuigen
Op een 7-tal locaties in de gemeente Ommen staan bovendien gedenktekens waar vliegtuigen zijn neergestort in de Tweede Wereldoorlogm te weten: 1. Brandes: Beerzerhaar, t.h.v. 1e Polderweg; 2. Posemann: Nieuwe Hammerweg, t.h.v. Wiegmanweg; 3. Marks: Marsweg; Lougheed: parkeerplaats Meiersbos/Junnerdijk; 4. Oberdak: Vilstersedijk t.h.v. Bakhuisdijkje; 6. Bähr: Migaweg t.h.v. nr. 8; 7. Nixey: Dwarsweg t.h.v. nr. 5b.
Arriërveld, Dwarsweg. Op 20 juni 1942 crasht boven Arriërveld een Engels vliegtuig. Van de 8 mensen die in het vliegtuig zaten komen Arthur Buckley, Douglas A. Melville, Peter Nixey en Wilfred E. Pearson om het leven. De plek is gemarkeerd met een informatiepaneel zoals op meerdere plekken in de gemeente waar vliegtuigen crashten.
Tekst: Harry Woertink – Foto’s: OudOmmen.nl
OudOmmen.nl 