Beroepen van vroeger van mensen ten dienste van de stad. In deze vervolgserie belichten we hun taak en bijzonderheden. In deel 8, de stadsuurwerkmaker.

2008. Vanaf de eerste helft van de 17e eeuw tot 1969 bevond dit uurwerk zich in de Hervormde kerk in Ommen. Nu heeft dit historische uurwerk een plekje in het museum.

Kerk en toren zijn één. Een kerktoren leent zich bij uitstek voor een uurwerk. In Ommen was dat niet anders. Heel Ommen werd voorzien van de juiste tijd. Het uurwerk werd dagelijks opgewonden door de daarvoor door de gemeente Ommen aangestelde stadsuurwerkmaker. De laatste was Herman Oldeman, die tot 1969 in dienst was als stadsuurwerkmaker.

Kerktoren

De toren van het oudste gebouw in Ommen is eigendom van de kerk, in tegenstelling tot het uurwerk die aan de gemeente Ommen toebehoort. Het naast de kerk staand klokkenhuis is eveneens eigendom van de gemeente Ommen. De kerktoren dateert van 1857. Toen in 1871 de toren door bliksem werd getroffen zijn de 4 zijtorentjes wat lager teruggeplaatst.

De meeste huizen in Ommen waren vroeger van hout en voorzien van rieten- of strooien daken. Het gevaar voor brand was dan ook bijzonder groot. Er waren meerdere branden in de loop der tijd. Uit de Stadswillekeur blijkt dat een grote brand in 1624 Ommen bijna geheel verwoest.

“Om elf uur breekt brand uit en na een uur is Ommen in as verteerd vanaf de Heilige Geest (Gasthuis aan de tegenwoordig Gasthuisstraat) tot aan de Vecht. Ook de kerk met het fraai gewelf en schoon interieur ontkomt niet aan de brand”, zo meldt de Stadswillekeur.

Openbaar uurwerk

Aangenomen wordt dat na de brand van 1624 de kerk voorzien werd van een openbaar uurwerk. Deze kwam te staan op de vloer van de kerk met één wijzerplaat op de voormuur boven de ingang van de kerk.

Het uurwerk is typisch Noord-Nederlands dat vaker in het noorden van het land werd aangetroffen. Het dateert uit de periode voordat Christiaan Huygens in 1656 een slinger in uurwerken ging toepassen. Het uurwerk moest op gang gehouden worden door iedere 24 uur een zware steen omhoog te winden.

Drie wijzerplaten

In 1857 wordt een toren op de kerk geplaatst en daarin wordt de klok geplaatst als torenuurwerk. Om Ommen de juiste tijd te laten zien kwamen er drie wijzerplaten: de noord-, west- en oostkant van de toren. Van oudsher hadden torenuurwerken slechts één wijzer, waarmee de uren werden aangewezen. Met de opkomende industrialisatie groeide echter de behoefte aan een nauwkeuriger tijdsaanduiding in de openbare ruimte. Burgemeester Baron Bentinck schonk in 1916 nieuwe wijzerplaten zodat ook een tweede wijzer in het torenuurwerk, waarmee de minuten werden aangeduid werd aangebracht. Bij de viering van 700 jaar stad in 1948 werd door Oud-Ommenaren een verlichte wijzerplaat aangeboden.

Opwinner der Stad Ommen

Vanaf de aanschaf van het uurwerk is er altijd iemand in dienst geweest voor het onderhoud. In 1819 was Jannes Bosch “opwinner van het uurwerk der Stad Ommen”. In 1859 werd Harm Oldeman klokkenist. Sinds 1775 was er al een Oldeman in Ommen gevestigd als horlogemaker. Toen Harm in 1861 lid werd van de gemeenteraad en de functie onverenigbaar was met die van klokkenist, werd hij opgevolgd door zijn schoonvader Berend Schutte.

Schutte overleed in 1865. Als opvolger werd aangesteld de horlogemaker-leerling Johannes Gerhardus Kramer, die in 1870 weer werd opgevolgd door Peter Oldeman. Wegens vertrek werd Peter in 1875 vervangen door zijn broer Willem Oldeman. Die vertrok in 1879 naar Harderwijk. Peter Oldeman kwam terug en kreeg opnieuw een benoeming.

In 1904 besloot de gemeente Ommen dat het uurwerk elke morgen zou worden geregeld naar de Amsterdamse tijd. Stadsuurwerkmaker P. Oldeman moest dan ook iedere morgen komen rapporteren dat hij de klok daaraan gelijk had gezet. Peter Oldeman bleef in functie tot zijn overlijden in 1936. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Herman Oldeman. Jarenlang werd hij bijgestaan door de smidsknecht Willem Seinen die dagelijks de klok moest opwinden en voor het onderhoud zorgde.

Museumstuk

Toen in 1969 een elektrisch uurwerk werd aangeschaft verviel de functie van stadsuurwerkmaker. Het oude torenuurwerk met handopwinning bleef gelukkig bewaard en bevindt zich nu in het Historisch Museum Ommen. Vrijwilligers van het museum hebben in 2008 het eeuwenoude uurwerk gerestaureerd en weer in originele staat teruggebracht compleet met wijzerplaat en slagklokje. Kunstschilder Luuk Vogelzang maakte voor het uurwerk een passend decor met een muurschildering van kerk en Brugstraat zoals dat er in de Middeleeuwen vermoedelijk heeft uitgezien.

Tekst en foto’s: Harry Woertink

2008. Medewerkers van het Streekmuseum die zich met de restauratie bezig houden van het in verval geraakte torenuurwerk, worden geïnstrueerd door Ir. Loek Romeyn (tweede van links) van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk.

1938. De winkel van stadsuurwerkmaker Peter Oldeman aan de Brugstraat. In de deuropening staan Hartog de Levie, Peter Oldeman en diens echtgenote.